Chiến tranh thương mại là gì? Các nghiên cứu khoa học về Chiến tranh thương mại

Chiến tranh thương mại là gì?

Chiến tranh thương mại (tiếng Anh: Trade war) là tình trạng xung đột kinh tế giữa hai hoặc nhiều quốc gia, trong đó các bên tham gia áp dụng các biện pháp bảo hộ thương mại như tăng thuế nhập khẩu, áp đặt hạn ngạch, trợ cấp cho doanh nghiệp trong nước hoặc cấm vận thương mại. Mục tiêu chính của chiến tranh thương mại là bảo vệ nền kinh tế nội địa khỏi sự cạnh tranh từ nước ngoài hoặc gây sức ép buộc đối phương nhượng bộ trong các thỏa thuận thương mại.

Không giống như chiến tranh quân sự, chiến tranh thương mại diễn ra bằng các công cụ kinh tế và có thể kéo dài trong nhiều năm. Dù đôi khi mang lại lợi ích ngắn hạn cho một số ngành trong nước, về lâu dài, chiến tranh thương mại thường làm suy giảm niềm tin thị trường, tăng giá tiêu dùng và làm chậm tăng trưởng kinh tế toàn cầu.

Nguyên nhân dẫn đến chiến tranh thương mại

Các cuộc chiến tranh thương mại thường phát sinh từ nhiều nguyên nhân kinh tế và chính trị, trong đó phổ biến nhất gồm:

• Thâm hụt thương mại: Khi một quốc gia nhập khẩu nhiều hơn xuất khẩu, gây mất cân bằng thương mại và áp lực chính trị nội bộ.
• Trợ cấp công nghiệp: Một nước hỗ trợ tài chính cho doanh nghiệp trong nước khiến sản phẩm xuất khẩu có lợi thế cạnh tranh không công bằng.
• Chính sách tiền tệ: Thao túng tỷ giá để hàng hóa xuất khẩu rẻ hơn, gây bất lợi cho nước nhập khẩu.
• Sở hữu trí tuệ: Tranh chấp về vi phạm bản quyền, bí mật thương mại, hoặc ép buộc chuyển giao công nghệ.
• Mục tiêu chính trị: Dùng thương mại làm công cụ gây sức ép trong các vấn đề ngoại giao hoặc địa chính trị.

Các biện pháp phổ biến trong chiến tranh thương mại

Quốc gia tham gia chiến tranh thương mại có thể sử dụng một hoặc nhiều trong số các biện pháp sau:

• Tăng thuế nhập khẩu (tariff): Là công cụ phổ biến nhất, khiến hàng hóa nước ngoài trở nên đắt đỏ hơn để bảo vệ sản xuất nội địa.
• Áp đặt hạn ngạch (quota): Giới hạn số lượng hàng hóa được phép nhập khẩu từ một quốc gia cụ thể.
• Trả đũa thương mại: Áp đặt biện pháp tương đương để đáp trả động thái của đối phương.
• Cấm vận (embargo): Cấm hoàn toàn việc giao thương với một quốc gia, thường gắn với lý do chính trị hoặc an ninh.
• Kiện tụng tại Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO): Sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp để phản đối các chính sách được coi là bất công.

Tác động của chiến tranh thương mại

1. Đối với nền kinh tế quốc gia

• Tăng giá hàng hóa: Thuế nhập khẩu khiến giá hàng nhập khẩu tăng, làm tăng chi phí cho doanh nghiệp và người tiêu dùng.
• Suy giảm xuất khẩu: Các nước bị đánh thuế cao sẽ gặp khó khăn trong việc tiếp cận thị trường nước ngoài.
• Suy yếu chuỗi cung ứng: Các doanh nghiệp quốc tế gặp khó trong việc duy trì dòng chảy nguyên liệu và linh kiện.
• Giảm đầu tư nước ngoài: Môi trường thương mại thiếu ổn định khiến nhà đầu tư do dự mở rộng sản xuất hoặc rót vốn.

2. Đối với người tiêu dùng

• Giá hàng hóa và dịch vụ tăng do chi phí nhập khẩu cao hơn.
• Giảm lựa chọn sản phẩm do hạn chế nguồn cung từ nước ngoài.
• Nguy cơ mất việc làm nếu doanh nghiệp nội địa phụ thuộc vào thị trường xuất khẩu.

3. Đối với kinh tế toàn cầu

• Giảm tăng trưởng toàn cầu, đặc biệt trong lĩnh vực sản xuất và thương mại quốc tế.
• Gây biến động thị trường tài chính và tiền tệ.
• Gia tăng căng thẳng chính trị giữa các quốc gia.

Ví dụ về các cuộc chiến tranh thương mại lớn

1. Chiến tranh thương mại Mỹ - Trung (2018–2020)

Mỹ áp thuế lên hàng trăm tỷ USD hàng hóa Trung Quốc nhằm phản đối thâm hụt thương mại và chính sách công nghệ của Trung Quốc. Trung Quốc đáp trả bằng các biện pháp tương tự. Cuộc chiến này ảnh hưởng sâu rộng đến chuỗi cung ứng toàn cầu và khiến nhiều công ty phải tái cấu trúc hoạt động.

Xem thêm: Văn phòng Đại diện Thương mại Hoa Kỳ (USTR)

2. Căng thẳng thương mại Mỹ - Liên minh Châu Âu

Liên quan đến thuế nhôm và thép, tranh chấp về trợ cấp cho Boeing và Airbus. Hai bên nhiều lần đệ đơn lên WTO và áp đặt các biện pháp trả đũa lẫn nhau.

3. Chiến tranh chuối giữa Mỹ và EU

Xảy ra trong thập niên 1990 liên quan đến việc EU áp thuế ưu đãi cho chuối từ các nước thuộc địa cũ, khiến các nhà xuất khẩu chuối ở Mỹ Latin do công ty Mỹ kiểm soát bị thiệt hại.

Mô hình tác động kinh tế của chiến tranh thương mại

Tác động có thể được mô tả theo mô hình cung – cầu với thuế nhập khẩu $t$:

$P_{new} = P_{world} + t$

Trong đó:

• $P_{new}$: Giá hàng hóa sau khi áp thuế
• $P_{world}$: Giá hàng hóa trên thị trường quốc tế
• $t$: Mức thuế nhập khẩu được áp

Khi thuế nhập khẩu $t$ tăng, giá hàng hóa nhập khẩu cũng tăng theo, khiến người tiêu dùng phải trả giá cao hơn. Đồng thời, lượng cầu hàng nhập khẩu giảm, trong khi cung hàng hóa nội địa có thể tăng tạm thời. Tuy nhiên, về dài hạn, người tiêu dùng sẽ chịu thiệt do giá cả tăng và sự đa dạng hàng hóa giảm, trong khi hiệu quả kinh tế tổng thể giảm sút.

Tác động lâu dài và chuỗi phản ứng

Chiến tranh thương mại không chỉ gây ra tác động trực tiếp mà còn kéo theo hàng loạt hệ quả lan tỏa:

1. Biến động chuỗi cung ứng toàn cầu

Các công ty đa quốc gia buộc phải thay đổi nguồn cung nguyên liệu, tái cấu trúc nhà máy, di dời sản xuất sang các nước thứ ba để tránh thuế quan. Điều này làm gián đoạn chuỗi cung ứng và tăng chi phí sản xuất.

2. Gia tăng chủ nghĩa bảo hộ

Thay vì thúc đẩy tự do thương mại, chiến tranh thương mại có thể làm lan rộng xu hướng bảo hộ ở nhiều quốc gia khác, dẫn đến sự suy yếu của các thể chế thương mại đa phương như WTO.

3. Rủi ro suy thoái kinh tế

Trong các cuộc chiến thương mại kéo dài, tâm lý lo ngại và bất ổn khiến doanh nghiệp giảm đầu tư, người dân cắt giảm tiêu dùng. Tổng cầu giảm sút là nguy cơ kéo nền kinh tế vào suy thoái.

Giải pháp và chính sách ứng phó

1. Về phía chính phủ

• Đa dạng hóa đối tác thương mại, mở rộng thị trường xuất khẩu
• Tham gia các hiệp định thương mại đa phương như CPTPP hoặc RCEP
• Hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi chuỗi cung ứng và nâng cao năng lực cạnh tranh
• Sử dụng chính sách tài khóa và tiền tệ linh hoạt để kích thích kinh tế

2. Về phía doanh nghiệp

• Tìm kiếm đối tác cung ứng thay thế, tái định vị chuỗi giá trị
• Đầu tư vào công nghệ và tự động hóa để giảm phụ thuộc nguyên liệu nhập khẩu
• Chủ động theo dõi biến động chính sách quốc tế và đánh giá rủi ro thương mại

Vai trò của tổ chức quốc tế trong giảm căng thẳng thương mại

Các tổ chức như WTO, IMF và Ngân hàng Thế giới có thể hỗ trợ các bên thông qua:

• Hòa giải và giải quyết tranh chấp: Cung cấp cơ chế công bằng để xử lý vi phạm và đàm phán thương mại
• Thúc đẩy cải cách hệ thống thương mại: Đề xuất quy tắc mới phù hợp với xu thế toàn cầu hóa và chuyển đổi số
• Hỗ trợ kỹ thuật và tài chính: Giúp các nước đang phát triển thích ứng với thay đổi môi trường thương mại

Kết luận

Chiến tranh thương mại là một hiện tượng phức tạp trong quan hệ kinh tế quốc tế, phản ánh sự mâu thuẫn lợi ích giữa các quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa. Dù có thể mang lại một số lợi ích ngắn hạn cho quốc gia áp đặt biện pháp bảo hộ, nhưng hậu quả dài hạn thường là suy giảm tăng trưởng, biến động thị trường và mất lòng tin toàn cầu. Để duy trì sự ổn định và phát triển bền vững, các quốc gia cần ưu tiên đối thoại, hợp tác và thiết lập các khuôn khổ thương mại công bằng, minh bạch và hiệu quả.